«Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից երկու պատմականորեն նշանակալից հայկական քաղաքներում պետական մակարդակով իրականացված մշակութային ցեղասպանության ուսումնասիրությունը հատկապես արդիական և անհրաժեշտ է այսօր՝ թե՛ գիտական, թե՛ քաղաքական տեսանկյունից։ Այս քաղաքներն են հին հայկական մայրաքաղաք Անին և Արցախի մշակութային կենտրոն Շուշին։ Այս երկու քաղաքներն էլ պատմականորեն ունեցել են նշանակալի ռազմական, քաղաքական և մշակութային նշանակություն Հայաստանի և ամբողջ տարածաշրջանի համար»։
Այս միտքը հնչեցվել է «Անիի հնագիտական դպրոցը» միջազգային գիտական կոնֆերանսում, որը տեղի է ունեցել Հայաստանի պատմության թանգարանում: Այն ներկայացվել է Կովկասի մասնագետ, ՀՀ ԳԱԱ գիտաշխատող Հովիկ Ավանեսովի և պատմաբան Մհեր Հարությունյանի կողմից պատրաստված զեկույցում: Հետազոտողները առաջին փորձն են կատարել պատմական Հայաստանի երկու խոշորագույն տնտեսական և մշակութային կենտրոններում հայկական հետքերի ջնջման պատմական համեմատական վերլուծություն անցկացնելու համար։
«Մեր ուսումնասիրության նպատակն է համեմատել պատմական փաստերը և դրանց հիման վրա վերլուծել քաղաքակիրթ աշխարհի պատմության մեջ անընդունելի երևույթ: Անիում և Շուշիում տեղի ունեցածը ժամանակակից գիտության մեջ կոչվում է «մշակութային ցեղասպանություն», - GA-ին տված հարցազրույցում ասել է Հովիկ Ավանեսովը: «Մեր ունեցած փաստերը ցույց են տալիս, որ երկու քաղաքներում էլ հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը նույն օրինաչափությամբ է ընթանում և ունի մեկ նպատակ՝ յուրացնել կամ ամբողջությամբ ոչնչացնել հայկական բնակավայրերում մնացած մշակութային գանձերը»: Մեր գիտական հետազոտությունը նպատակ ունի հիմնավորել մշակութային ցեղասպանությունը որպես Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից Անիում և Շուշիում կատարված հանցագործություն»:
Հովիկ Ավանեսովի և Մհեր Հարությունյանի խոսքերով՝ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության ոչնչացումը ուղեկցվել է հայկական պատմամշակութային հուշարձանների դեմ բազմաթիվ և բազմազան գործողություններով։ Այսօր այս ժառանգության յուրաքանչյուր կտոր մեզ հիշեցնում է հայ ժողովրդի ճակատագիրը, որը ենթարկվել է դաժան սպանությունների, կոտորածների և բարբարոսական գործողությունների։ Ժամանակակից Թուրքիայում մնացած հայկական մշակութային հուշարձանները այժմ գտնվում են ոչնչացման եզրին։ Սա ցույց է տալիս, որ հայ ժողովրդի նկատմամբ ատելությունն ու անհանդուրժողականությունը, որի սերմերը ցանվել են Օսմանյան կայսրության օրոք, շարունակվում են ժամանակակից Թուրքիայում և նրա իրավահաջորդ Ադրբեջանում։
«Այն փաստը, որ Անիում հայկական մշակութային ժառանգությունը ոչնչացվել է պետական մակարդակով, փաստաթղթավորված է «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության անդամ, Մուստաֆա Քեմալի խորհրդական և Թուրքիայի Ազգային ժողովի անդամ Ռիզա Նուրի բեյի կողմից Արևելյան ճակատի հրամանատար Քազիմ Քարաբեքիրին ուղղված 1921 թվականի մայիսի 25-ի նամակում։ Այնտեղ նա գրել է. «Անի քաղաքի հուշարձանների ավերակներն ու հետքերը պետք է ջնջվեն երկրի երեսից։ Այս նպատակին հասնելով՝ դուք մեծ ծառայություն կմատուցեք Թուրքիային...» (Բաղդջյան Կ., «Թուրքական կառավարության կողմից բռնագրավումը, հայերի բարօրությունը...», Մոնրեալ, Քվեբեկ, Կանադա, 1987, էջ 56)», - նշել է Հովիկ Ավանեսովը։ «Նույն քաղաքականությունը եռանդուն կերպով իրականացվել է հարյուր տարի առաջ, ապա ամբողջ խորհրդային դարաշրջանում, և այսօր էլ ադրբեջանական ռեժիմը Շուշիում և ամբողջ Արցախում իրականացնում է»։
1918 թվականին թուրքերը ներխուժեցին Անի և անողոքաբար ոչնչացրին Նիկոլայ Մառի և նրա գործընկերների քրտնաջան աշխատանքի շնորհիվ հավաքված անգին թանգարանային գանձերը՝ հայ ժողովրդի բարոյական և նյութական աջակցությամբ: Պահպանվել է եզակի, պատմականորեն և գիտականորեն նշանակալից նյութերի միայն մի փոքր մասը, որը Աշխարբեկ Քալանթարը՝ հետագայում վաստակավոր ուսուցիչ Հովսեփ Գալստյանի և մի քանի զինվորների հետ միասին, կարողացան փրկել: Արտեֆակտները տեղափոխվեցին Խարկով, ապա՝ Հայաստանի Սանահինի վանք, որտեղ մնացին մինչև 1926 թվականը, երբ տեղափոխվեցին ապագա Հայաստանի պատմության թանգարան: Գիտնականները ստիպված էին զենքը ձեռքներին պաշտպանել իրենց ժողովրդի ժառանգությունը՝ այն տարհանելով թշնամու գնդակների կրակի տակ: Նմանատիպ տեսարանի մենք ականատես եղանք Շուշայում 2020 թվականի աշնանը, որտեղ ադրբեջանական ուժերի կողմից օկուպացիայից հետո բազմաթիվ մշակութային հուշարձաններ ոչնչացվեցին, իսկ թանգարանները՝ թալանվեցին: Շուշայի գորգերի թանգարանի հավաքածուի միայն մի մասն է փրկվել՝ կրկին, ինչպես 100 տարի առաջ՝ թշնամու գնդակների և հրետակոծության տակ:
«Հարևան պետությունները յուրացնում են հայկական մշակութային ժառանգությունը՝ օգտագործելով մի քանի ապացուցված մեթոդներ», - շարունակեց Հովիկ Ավանեսովը: «Դրանցից մեկը ոչ միայն մշակութային հուշարձանների, այլև այն բնակավայրերի ծագման իսկության աղավաղումն է, որտեղ դրանք գտնվում են», - նշեց Հովիկ Ավանեսովը: «Պատմական փաստերի և իրադարձությունների կեղծումը վաղուց ի վեր Թուրքիայի և Ադրբեջանի պետական քաղաքականության անբաժանելի մասն է կազմել: Տասնամյակներ շարունակ Թուրքիան ոչ միայն յուրացրել է հայկական մշակութային ժառանգությունը, այլև այն ներկայացրել է որպես «մաքուր թուրքական»: Անիի հուշարձանները բացառություն չեն. Բագրատունի թագավորների այս հին մայրաքաղաքի հայկական ծագման մասին ոչ մի ցուցանակ կամ գովազդ չի նշվում: Ընդհակառակը, այն զբոսաշրջիկներին, ինչպես նաև երկրի կրթական և այլ ոլորտներում ներկայացվում է որպես իսլամական քաղաքակրթության մաս: Ադրբեջանը նույն քաղաքականությունն է վարում՝ Շուշիում և ամբողջ Արցախում իրականացնելով հայկական հուշարձանների ալբանիզացիա»:
Թուրք-ադրբեջանական պետական ապարատի կողմից ավանդաբար հայկական հողերում հայկական ազդեցության դեմ պայքարելու մեկ այլ մեթոդ է պատմական և մշակութային ժառանգության ոչնչացումը: 1915 թվականի հայոց ցեղասպանությունից հետո Արևմտյան Հայաստանում ոչնչացվել են բազմաթիվ հայկական եկեղեցիներ, վանքեր, ամրոցներ և այլ ճարտարապետական հուշարձաններ: Շուշիում, 2020 թվականի պատերազմից հետո, Կանաչ ժամ անունով հայտնի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին հողին է հավասարեցվել, իսկ հին գերեզմանատները ոչնչացվել են. վերջին 30 տարիների ընթացքում կանգնեցված հուշարձանները լիովին մոռացության են մատնվել: Խորհրդային իշխանության օրոք ոչնչացվել են նաև բազմաթիվ եկեղեցիներ։
«Երկու «հարևանների» մեկ այլ սիրելի մեթոդ է հուշարձանների տեսքը, և հաճախ նույնիսկ սկզբնական նպատակը աղավաղելը, ինչը ակնհայտ է Անիի և Շուշիի պատմական վայրերում: Մենք ունենք դա հաստատող բազմաթիվ փաստեր», - ընդգծեց Հովիկ Ավանեսովը: «Այս ամենը միայն մեկ բանի է մատնանշում. երկու ագրեսոր երկրների նպատակն է յուրացնել և ոչնչացնել Անիի և Շուշիի հայկական մշակութային ժառանգությունը, ինչը տեղի է ունենում անպատիժ, նույն մեթոդներով: Մշակութային ցեղասպանությանը դիմակայելու համար մենք պետք է ամրապնդենք մեր դիվանագիտական դիրքերը և պահանջենք պատիժ և պատժամիջոցներ ագրեսորների նկատմամբ: Ի վերջո, Թուրքիան և Ադրբեջանը ոչ միայն վարում են մշակութային ցեղասպանության քաղաքականություն, այլև, անպատիժ մնալով, դառնում են այդ քաղաքականության արտահանողներ»:
Մագդալենա Զատիկյան, «Հայաստանի ձայն»
