Վերջին շաբաթներին հայկական պետականությանը սպառնացող վտանգը Արցախից տեղափոխվել է Սյունիք, սակայն Ադրբեջանը շարունակում է զգոն մնալ՝ բարբարոսական հարձակումներ սկսելով երկրորդ հայկական հանրապետության վրա: Հայաստանը և ամեն ինչ հայկական ոչնչացնելու իր քաղաքականության մեջ նողկալի հարևանը հավատարիմ է մնում իր ավանդական պատերազմին... քարերով: Վերջերս պարզվեց, որ օկուպանտները Շուշիի հյուսիսային հայկական գերեզմանատան տարածքում կառուցել են մի կառույց՝ ոչնչացնելով քաղաքի զարգացմանը տարբեր ժամանակներում նպաստած հայ ականավոր գործիչների գերեզմանները: Արցախցի մասնագետներին հաջողվել է ստանալ Caucasus Heritage Watch-ի կողմից տրամադրված արբանյակային լուսանկարը:
«Ձայն Հայաստանի» խմբագրական կազմը տեղեկություններ է ստացել Արցախից այս պատմամշակութային ժառանգության վայրի մասին: Շուշիի հյուսիսային գերեզմանատունը զբաղեցնում է 4.5 հեկտար տարածք, հարավից սահմանակից է քաղաքի ամրոցի պարսպին, հյուսիսից և հյուսիս-արևմուտքից՝ Ստեփանակերտ-Գորիս-Երևան մայրուղուն, իսկ արևելքից՝ ամրոցի պարսպից հյուսիս-արևելք ձգվող կիրճին, որը ծառայում է որպես հայկական և պարսկական գերեզմանատների սահման: Չնայած դրանց միջև 3 կիլոմետր հեռավորությանը, երկու տարածքներն էլ կարելի է համարել հին հայկական գերեզմանատան մաս, քանի որ պարսկական հատվածում են թաղված հայ նշանավոր դինաստիաները՝ Ջալալյանները, Թուրումյանները, Շահնազարյանները և այլք: Պտտվող ճանապարհից ոչ հեռու գտնվում է Պարսկաստանի վասալ Կարադյագի իշխանական դինաստիայի գերեզմանատունը: Այստեղ են թաղված Մանգասար Արզումանյանցը (1879-1904) և բարերար Միրզաբեկ Մելիք-Մեժլումյանցը (1865-1903): Գերեզմանոցի կենտրոնական մասում առանձին հողամասեր են պատկանում Գանձասար գյուղի Ջալալյանց և Ռաֆայելյանց ընտանիքներին, ինչպես նաև Թարումյաններին, քաղաքային ճարտարապետ Միքայել Եսայանցին և նրա կնոջը՝ Համբարձում Պետրոսյանցի դստերը՝ Աննային, Բեջանյաններին, Յախշունցներին և Դոլուխանյաններին՝ ժառանգական զինվորականների ընտանիքին։
Աշնանային պատերազմից առաջ գերեզմանոցում հայտնաբերվել և գրանցվել է 275 հայկական գերեզման և տապանաքար։ Այստեղ թաղված նշանավոր հայերի թվում է փոխգնդապետ Իսահակ Գարամյանցը (1821-1886), որը գերի է վերցրել կովկասյան լեռնցիների առաջնորդ Շամիլին։ Այս փաստը հաստատում են Շամիլի գերի պահվող վրաց պաշտոնյաներ Օրբելին և գեներալ Ճավճավաձեն։ Շուշիի հյուսիսային գերեզմանատանը գտնվում է Միքայել Ղազարյանցի դամբարանը, որը հերոսի մահով զոհվել է 1914 թվականին Առաջին համաշխարհային պատերազմի մարտադաշտերում, և Հայր Եղիշե Շամախեցեանցի գերեզմանը, որը ծառայել է Սուրբ Հիսուս Քրիստոս Փրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցում: Այստեղ է թաղված նաև Սոնա Կագրամանյանցը (1864-1883), որը արծաթե խաչ է նվիրաբերել Կանաչ Ժամ անունով հայտնի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցուն, որն այժմ ավերվել է ադրբեջանցիների կողմից: Այսպիսով, գերեզմանատունը պարզապես թաղման վայր չէ, այն ունի նշանակալի պատմական նշանակություն:
«Վերջերս մենք տեղեկություն ստացանք, որ Վանկասար եկեղեցին, որը գտնվում է Տիգրանակերտ բնակավայրի բլուրներին, գտնվում է ոչնչացման վտանգի տակ։ Այն կառուցվել է 5-րդ դարի վերջին - 6-րդ դարի սկզբին Արցախի և Ուտիքի տիրակալի կողմից, այլ ոչ թե Կովկասյան Ալբանիայի, ինչպես այն նշված է ռուսալեզու Վիքիպեդիայում՝ Վաչագան Բարեպաշտ (Վաչագան Բարեպաշտ) և այժմ գտնվում է Ադրբեջանի կողմից օկուպացված Արցախի տարածքում։ Այս հին հայկական սրբավայրի վրա թշնամու ուժերի առաջին ոտնձգությունը խաչի փոխարեն ադրբեջանական դրոշի տեղադրումն էր, և այժմ Վանկասար եկեղեցու գոյությունն ինքնին վտանգի տակ է», - իրավիճակի վերաբերյալ մեկնաբանում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան համալսարանի Կովկասյան ուսումնասիրությունների կենտրոնի գիտաշխատող, «COHEP» (Արցախ) մշակութային ժառանգության հանրային խորհրդի անդամ Հովիկ Ավանեսովը։ - Հայկական գերեզմանատների ոչնչացման մասին տեղեկություններ են ստացվում ամեն օր։ Այսպես, թշնամու կողմից օկուպացված Արցախի Հադրութի շրջանում դրանք որոշ տեղերում մասամբ կամ ամբողջությամբ ոչնչացվում են, իսկ տապանաքարերը, ըստ ադրբեջանական ավանդույթի, օգտագործվում են շինարարական նպատակներով։ Ինչ վերաբերում է Շուշայի հայկական գերեզմանատներին, դրանց Գերեզմանային արձանագրությունները, բարձրաքանդակները և քանդակները հարուստ տեղեկություններ են պարունակում այստեղ դարավոր հայկական ներկայության, ինչպես նաև քաղաքում և նրա շրջակայքում տարբեր դարաշրջաններում զարգացած արվեստների և արհեստների մասին: Շուշայի գերեզմանատներից մեկում թաղված է նաև Քրիստոս Փրկիչ Ղազանչեցոց տաճարի ճարտարապետ Սիմոն Տեր-Հակոբյանցը: Բարեբախտաբար, վերջին 20 տարիների ընթացքում տարբեր հետազոտողներ ուսումնասիրել, նկարագրել և պահպանել են Շուշայի գերեզմանատների վերաբերյալ լուսանկարչական և տեսաերիզային նյութեր, ինչպես նաև փաստաթղթեր: Այս տեղեկատվությունը հնարավորություն կտա օգտագործել Ադրբեջանի կողմից Արցախի պատմա-հայ մշակութային ժառանգությունը ալբանականացնելու և նրա պատմությունը յուրացնելու հուսահատ փորձերի դեմ:
Հովիկ Ավանեսովի խոսքով՝ այսպես կոչված Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիան վերջերս հրապարակել է մի հոդված, որում հայոց պատմության մեկ այլ հայտնի հուշարձան՝ Ամարասի վանքը, անվանել է ալբանական: Այնտեղ թաղված է Գրիգոր Լուսավորչի թոռը՝ Գրիգորիսը, իսկ հայոց այբուբենի ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցը հիմնադրել է առաջին հայկական դպրոցը՝ սկիզբ դնելով հայոց այբուբենի տարածմանը: Խավիարագետները ոչ միայն փորձում են տարածել իրենց կեղծ տեղեկատվությունը, այլև օգտագործել իրենց «փաստերը» որպես գործարքի խաղաքար՝ հայերի ուխտագնացությունը դեպի իրենց սեփական պատմամշակութային հուշարձաններ հետ պահելու և, ընդհակառակը, ուդիներին Ամարաս գրավելու համար։
«ՄԵԿ ԱՅԼ ՈԼՈՐՏ ՍՊԱՌՆԱԼԻՔԻ ՏԱԿ Է, ՈՐԸ ԱՅՍՕՐ ՉԻ ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ ՈՐՊԵՍ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱՅԻՆ ԽՈՍՔ ԿԱՄ SOS ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ: Սա հայ ժողովրդի հարուստ բանահյուսական նյութն է, որը ստեղծվել է դարերի ընթացքում Արցախի ներկայումս օկուպացված շրջաններում», - շարունակում է Հովիկ Ավանեսովը: «Այս շրջանների բնակիչները, ապրելով իրենց հողի վրա, պահպանել են իրենց նախնիներից ժառանգած և նոր սերունդներին փոխանցված բանավոր բանահյուսության մարգարիտները: Բանահյուսական նյութի մի մասը հրատարակվել է, բայց լեզվական բարբառներն ու ժողովրդական լեզուները սպառնալիքի տակ են և կսկսեն անհետանալ, եթե բնակչությունը չվերադառնա հայրենիք: Հայերենի արցախյան ճյուղի բարբառների և ժողովրդական լեզուների փաստաթղթավորված ուսումնասիրությունները մնում են թշնամու կողմից օկուպացված տարածքներում և, ըստ երևույթին, արդեն ոչնչացվել են: Անհրաժեշտ է ակտիվացնել լեզվական և բանահյուսական բազայի ստեղծումը՝ ինչպես գիտնականների, այնպես էլ Արցախի շրջանների բնակիչների մասնակցությամբ՝ մեր ժողովրդի ժառանգության այս մասը պահպանելու համար, և աշխատանքին ներգրավել բանասիրության, լրագրության և մշակութային ուսումնասիրությունների ֆակուլտետների ուսանողներին»: Արցախի և Հայաստանի համալսարաններին՝ առաջարկելով նրանց այս թեմաները որպես կուրսային աշխատանքներ և դիպլոմային աշխատանքներ։
Պատերազմից հետո Արցախի գրադարանները՝ ոչ միայն գեղարվեստական, այլև գիտական և կրթական գրականության իրենց հսկայական հավաքածուներով, մնացին թշնամու ձեռքում: Հովիկ Ավանեսովի խոսքով՝ դրանք կդառնան (եթե արդեն չեն դարձել) ադրբեջանագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնական կիզակետը: «Հարևանություն» քարոզչական մեքենայի համար հեշտ կլիներ փոխարինել այս դասագրքերում որոշակի վերնագրեր, անուններ և արտահայտություններ և ներկայացնել հայոց պատմությունը՝ ամբողջական հավաստի փաստերով, որպես իրենց սեփականը: Կաչարի գիտական կենտրոնի հարուստ գրադարանը նույնպես մնաց օկուպացված Շուշիում, որը պարունակում էր արժեքավոր գրականություն Արցախի հայագիտական ուսումնասիրությունների վերաբերյալ, սփյուռքում հրատարակված ամսագրեր և տեղեկագրեր, 30 տարվա ընթացքում հավաքված ղարաբաղյան շարժման ժամանակաշրջանին վերաբերող արխիվային նյութեր, ինչպես նաև արցախյան պարբերականների հսկայական արխիվ՝ Արցախում տարբեր ժամանակաշրջաններում հրատարակված և ըստ տարածաշրջանների արխիվացված թերթերի և ամսագրերի գրեթե բոլոր համարները:
«ՄԵՆՔ ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԷԻՆՔ ՍՏԵՂԾԵԼ ԲՈԼՈՐ ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՄՍԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՀԱՎԱՔԱԾՈՒ ՄԵԿ ԿԵՆՏՐՈՆՈՒՄ, որպեսզի հետազոտողները կարողանան այն օգտագործել իրենց աշխատանքներում: Արխիվի մի մասը, որը հայտնվել էր ադրբեջանական ձեռքում, կոչնչացվի, իսկ մյուս մասը կպահանջվի ադրբեջանցի «գիտնականների» կողմից և կօգտագործվի հայերի դեմ հատուկ նշանակության ջոկատների և ՊԱԿ-ի մարզման համար», - վստահ է Հովիկ Ավանեսովը: «Այս սպառնալիքները կանխելու համար հայկական կողմը պետք է անհապաղ սկսի լուրջ բանակցություններ բոլոր մակարդակներում, այդ թվում՝ ռուս խաղաղապահների հետ, օկուպանտների ձեռքում մնացած արխիվները վերադարձնելու համար, հատկապես որ փորձեր էին արվում գույքագրել մեր բռնագրավված ունեցվածքը, և խաղաղապահները հավաքում էին տեղեկատվություն պետական և հասարակական կազմակերպություններին, մասնավոր անձանց և այլն պատկանող նյութերի վերաբերյալ»:
Պատմամշակութային հուշարձաններն ու սրբավայրերը փրկելու համար մենք պետք է օգտագործենք բոլոր հնարավոր միջոցները և բարձրացնենք այս հարցերը Համայն Ռուսիո պատրիարք Կիրիլի հետ քննարկումներում, քանի որ վտանգված են ոչ միայն հայկական հուշարձանները, այլև խորհրդային հուշարձանները, թանգարանները, գերեզմանատները և այլ վայրեր, որոնք մարմնավորում են ռուս ժողովրդի հետ մեր ընդհանուր պատմությունը: Մի փոքր այլ տեսանկյունից մենք պետք է նաև ներգրավենք Վատիկանին՝ ցույց տալով, որ Ադրբեջանի կողմից օկուպացված Արցախի տարածքները պարունակում են ամբողջ քրիստոնեական աշխարհի ժառանգությունը, որի կարևոր մասը Հայաստանն է՝ առաջին երկիրը, որը պաշտոնապես ընդունեց քրիստոնեությունը: Մենք պետք է լուրջ աշխատանք կատարենք Իրանի հետ, քանի որ Արցախում մնացել են իրանական մզկիթներ, որոնք մենք՝ հայերս, ուշադիր պահպանել և վերականգնել ենք, և որոնք Ադրբեջանն այժմ փորձում է յուրացնել: Կա անելիք հսկայական ծավալի աշխատանք, և այն չի կարող հետաձգվել։
Մագդալենա Զատիկյան, «Հայաստանի ձայն»
